Bugun...

Satranç Köşesi

Dünya’nın ilk satranç Robotu “The Turk”

Tarih: 29-08-2021 13:24:00 Güncelleme: 29-08-2021 13:24:00

"The Turk" otomatın meziyeti, satranç oynamaktı. 1770 yılında ilk satranç karşılaşmasına çıkmış ve daha sonra karşısına oturan rakiplerinin neredeyse tamamını yenmeyi başarmıştı. Poe, kısa öyküsünde mekanik satranç ustasını anlatırken, "Nasıl çalıştığı bilinmiyor" diyordu. O bilinmeyen sır, 70 yıl boyunca çözülmedi.

Gotik korku hikâyeleriyle tanınan ünlü Amerikalı şair ve yazar Edgar Allan Poe, 1836'da kaleme aldığı bir kısa öyküde "Maelzel'in satranç ustası kadar ilgi gören bu tür başka bir gösteri herhalde yoktur" diyordu. Poe'nun "Gören herkesi hayretler içerisinde bırakıyor" sözleriyle tanımladığı şey, mekanik bir satranç ustası olarak kabul edilen “The Turk” idi. O dönemlerde robot kavramlarından söz etmek mümkün olmadığı için bu tür makineler otomat olarak adlandırılmaktaydı.

Edgar Allan Poe'ya ilham veren şey ise Avusturyalı mucit Wolfgang von Kempelen'in Kutsal Roma Cermen İmparatoriçesi I. Maria Theresa için geliştirdiği bu mekanik satranç ustasıydı. Başta sadece "satranç ustası" olarak adlandırılan otomaton, daha sonra başındaki sarık ve pala bıyığı nedeniyle "Mekanik Türk" ve "The Turk" olarak anılmaya başlanmıştı. O dönemlerde kuvvet denilince Türklerin hissedilebilir bir üstünlüğü akla gelmekteydi. Ahşaptan yapılmış gerçek insan boyutlarındaki mekanik “The Turk” maketi, o dönemin Osmanlı kıyafetlerini giymiş şekilde, bir satranç masasının arkasında oturuyordu. Sadece başı, göz bebekleri ve elleri oynayabilmekteydi.

Pek çok kişi "The Turk"ün, satranç tahtasının altındaki küçük dolapta saklanan çok iyi bir satranç ustası tarafından idare edildiğine inanıyordu. Bu nedenle "The Turk"ün önündeki masanın altındaki kapakları açan Von Kempelen, çıkardığı satranç tahtasını sarıklı, bıyıklı ustanın önündeki masaya koymuştu. Baron bunun bir aldatmaca olmadığını ispatlamak için de izleyicilerden herhangi birisinin gelip mekanik satranç ustasıyla maç yapabileceğini söylemişti. Satranç ustası "The Turk" ilk maçında kafasını sağa sola çevirip sanki masadaki taşları kontrol edercesine hareket etmişti. Ardından mekanik kol harekete geçip ilk piyonu hareket ettirmişti. Rakibinin vezirini tehdit ettiğinde başını üç kez sallamış, şah çektiğinde ise üç kez baş sallamıştı.

Mekanik Türk otomaton geliştiricisi Baron Von Kempelen, satranç ustasını tüm dünyaya tanıtırken otomatonun çok becerikli bir usta oyuncu olduğunu söylüyordu. Zamanla "The Turk" otomatonun düşünme ve muhakeme yapma yeteneğine sahip olduğu fikri yayılmıştı. İzleyenleri hayrete düşüren şey ise mekanik satranç oyuncusunun ne kadar iyi olduğuydu. İnsanların öngörülemez hareketlerine karşı reaksiyon gösterebilen mekanik bir manken ilk kez yaşamın içindeydi. Satranç ustası "The Turk" kendi özgür iradesiyle hareket ediyor gibiydi. Her maçın sonunda satranç ustasının önündeki masanın altında bulunan kapaklar açılıyor ve maketi hareket ettiren birisinin olmadığı tüm izleyicilere gösteriliyordu.

Bu gizemli maket, Avrupa genelinde büyük bir hayranlıkla da karşılansa, o dönemin inanç dünyasında korkuya da yol açtı. Elbette 18. yüzyılda adı konmuş herhangi bir yapay zekâ teknolojisinden bahsetmek mümkün değil. Dönemin bilim insanları da bunun farkındaydı. Ancak yine de kimse bu satranç ustasının sırrını bir türlü çözemiyordu. Birçokları için cansız bir makinenin özgür iradesinin olması kabul edilebilecek bir şey değildi. Her şeye rağmen satranç ustası müthiş Türk’ün başarısını açıklayamıyorlardı.

Satranç ustası "The Turk" ABD'nin Virginia Eyaleti'nde Edgar Allan Poe ile tanışmadan önce büyük bir dünya turuna çıkmış, Prusya Kralı II. Frederick'i ve İngiltere Kralı III. George'u yenmişti. "The Turk"ün alt ettiği bir diğer rakip ise o yıllarda Amerikan kolonilerinin Fransa'daki elçisi olan Benjamin Franklin'di.

Yapılan sık turnuvalar ve turneler sonrasında satranç ustasının popülerliği azaldı, santranç ustası gözlerden uzaklaştı. Aradan yıllar geçtikten sonra müzik kutusu imalatçısı Johann Nepomuk Maelzel, satranç ustasını tekrar gün yüzüne çıkardı. Bu dönemde satranç ustası "The Turk" belki de en büyük rakibiyle karşılaştı: Napolyon Bonapart. 1809 yılında Wagram Savaşı sırasında Napolyon, Viyana'daki Schönbrunn Sarayı'nı karargâhı haline getirmişti.

Maelzel de aynı dönemde Saray'da ikamet ediyordu ve Fransa İmparatoru ile satranç ustasının bir maç yaptığını, "The Turk"ün kazandığını anlatıyordu. Maelzel, rövanş maçında Napolyon'un hile yaptığını, durumdan pek de hoşlanmayan "The Turk"ün ise parmaklarını masada tıkırdatarak karşılık verdiğini söylüyordu. Napolyon aynı hileli hamleyi bir daha yapmış ve yine durumdan memnun olmayan "The Turk" ile karşılaşmıştı. Ancak Maelzel'in anlatımına göre Napolyon üçüncü kez aynı hileyi deneyince bu kez sinirlenen satranç ustası "The Turk" sinirlenip satranç tahtasındaki tüm taşları devirmişti. Napolyon ise kısık sesle "Hak ettim" demişti.

Satranç ustasının mekanizması hakkında çeşitli teoriler ortaya atılırken dünya turları da yeniden başlamıştı. 1838'de Maelzel Küba'da hayatını kaybetti. Elden ele dolaşan satranç ustası "The Turk" kendisini ABD'nin Philadelphia eyaletindeki Çin müzesinde buldu. "The Turk", 1854'te çıkan büyük Philadelphia yangınında diğer müze eserleri ile birlikte sırrı çözülemeden yandı. Bu yazımdaki tarihi bilgiler BBC News ve Robotik Eğitim Akademisi arşivlerinden alınmış ve sizlere aktarılmıştır.

1997 yılında IBM Bilgisayarın Deep Blue adlı yapay zekâsının dünya satranç şampiyonu Garry Kasparov’u satranç karşılaşmasında yenmesini herkes genelde hatırlarlar. 1800’lü yılların tarihçileri içinse mekanik bir makinenin bir satranç karşılaşmasında gerçek bir insana karşı üstünlük kazanması 1770 yılına dayanır. Esasen “The Turk” o dönem sıradan bir satranç makinesi olmanın ötesinde gelecek teknolojisi için önemli olacak birçok şeyi yapısında barındırmıştır.

Mutlu kalın, Sağlıkla kalın, Satrançla kalın

TURGAY ÜLKER

Satranç Öğretmeni, Antrenörü, Spor koçu

Akıl ve Zeka Oyunları formatör eğitmeni

Bu yazı 6952 defa okunmuştur.